Podstawowym celem diagnostyki laboratoryjnej jest potwierdzenie bądź wykluczenie hipotezy diagnostycznej, postawionej przez lekarza specjalistę. Zdaniem ekspertów kluczowe dla efektywności procesu diagnostyki są: wybór odpowiednich procedur diagnostycznych, ich odpowiednio wczesne wykonanie oraz właściwe przygotowanie procesu diagnostycznego.

Trzy etapy procesu diagnostyki laboratoryjnej

W procesie laboratoryjnym wyróżnia się trzy podstawowe etapy: przedlaboratoryjny (przedanalityczny), laboratoryjny (analityczny) i końcowy etap polaboratoryjny (postanalityczny). Chociaż każdy z trzech etapów ma istotny wpływ na jakość i wiarygodność oraz przydatność diagnostyczną wykonywanego badania, przy wysokim stopniu automatyzacji i zaawansowania procesów analitycznych etap pierwszy staje się szczególnie istotny. – Obowiązujące w laboratoriach systemy kontroli jakości analitycznej gwarantują analityczną poprawność wyniku, ale działania te muszą być uzupełnione systemem zapewnienia jakości, który pozwala na poprawne wykonanie czynności przed- i postanalitycznych. Przy obecnym, wysokim stopniu informatyzacji i automatyzacji procesu analitycznego rola diagnosty laboratoryjnego sprowadza się przede wszystkim do weryfikacji i kontroli wymienionych procesów, nie zaś ich bezpośredniego przeprowadzania. Inaczej jest na etapie przedanalitycznym. Proces zlecania zakresu badań, przygotowania procedur i współpraca z pacjentem wciąż wymagają od diagnostów bezpośredniego zaangażowania, doświadczenia i kompetencji fachowych oraz tzw. umiejętności miękkich (z ang. soft skills) – zaznacza Beata Boruta.

Przygotowanie badań i współpraca z pacjentem – klucz optymalnej diagnostyki

Etap przedlaboratoryjny rozpoczyna się w chwili zlecenia zakresu badań diagnostycznych przez lekarza lub pacjenta. Chociaż administracyjnie przygotowane procedury, od których zaczyna się cały proces, mogą wydawać się jedynie formalnością, w opinii ekspertów nie należy bagatelizować ich znaczenia w procesie diagnostyczno-terapeutycznym. – Bardzo ważne jest uważne wypełnienie zlecenia na badania. Z punktu widzenia diagnostyki laboratoryjnej informacje o tożsamości, płci i wieku pacjenta są niezmiernie istotne. Nierzadko interpretacja wyniku badania jest uzależniona właśnie od wieku lub/i płci badanej osoby (obowiązujące normy mogą być nieco inne zarówno dla kobiet i mężczyzn, jak i osób w różnych przedziałach wiekowych). Kolejny, nie mniej ważny element, to odpowiednie przygotowanie pacjenta do badania. Pacjent powinien wiedzieć, na które badania musi stawić się na czczo i dlaczego wybrane procedury powinny być wykonane w godzinach porannych (niektóre parametry mają swój rytm dobowy, a zakres wartości referencyjnych, na podstawie których potem interpretujemy wynik, często obejmuje właśnie godziny poranne). Równie istotne jest przekazanie pacjentowi informacji, by przed badaniami unikał wytężonego wysiłku fizycznego i stresu, ponieważ są to czynniki, które mogą fałszować wyniki niektórych badań. Dla diagnosty ważna jest informacja, jakie leki, ale także jakie suplementy przyjmuje pacjent. O suplementach często zapomina się w wywiadzie (pacjenci nie uznają ich za ważne), a tymczasem np. biotyna, popularny składnik suplementów, może zaburzać przebieg reakcji analitycznej – wskazuje Beata Boruta.

Pobranie materiału – kluczowe czynniki

Zdaniem specjalistki proces poboru materiału do badań diagnostycznych bywa wyzwaniem organizacyjnym i emocjonalnym dla pacjentów. Wśród czynników mających największy wpływ na wykonanie oznaczenia diagności laboratoryjni wymieniają: właściwe przygotowanie procesu poboru pod względem logistycznym i organizacyjnym a także docenienie wagi współpracy z pacjentem i opieki nad nim podczas procesu poboru próbek. – Bardzo ważna jest sprawność podczas procesu poboru materiału analitycznego, odpowiedni dobór probówek w zależności od zleconego zakresu badań, a także wykonanie poboru z zachowaniem odpowiedniej kolejności w zależności od rodzaju probówek. To czynniki mające istotny wpływ na jakość materiału, z którego później wykonuje się oznaczenia. Nie wszyscy mają świadomość, że istotne jest, na jaki długi czas pacjentowi zakładana jest staza (opaska uciskowa). Zaciśnięta zbyt długo powoduje zagęszczenie krwi i ma duży wpływ na wiarygodność wyników. Na tym etapie rola osoby pobierającej materiał jest kluczowa – musi być przygotowana do tego procesu merytorycznie, tzn. mieć wiedzę i doświadczenie w zakresie procedur i wpływu poszczególnych elementów na jakość diagnostyki. Nie mniej ważna jest umiejętność nawiązania dobrej relacji z pacjentem, bo jak wspomniałam, od wywiadu wiele zależy. W badaj.to zwracamy uwagę na te kompetencje już na etapie procesu rekrutacji personelu. Później, w trakcie współpracy, inwestujemy w szkolenia podnoszące kwalifikacje pracowników w poszczególnych obszarach. Nowoczesna diagnostyka laboratoryjna bez wątpienia powinna być bezpieczna, skuteczna i efektywna, ale także przyjazna pacjentowi – uważa Beata Boruta. Kolejnym, istotnym czynnikiem jest właściwe zabezpieczenie próbek na czas transportu, a w szczególności – stałe monitorowanie warunków transportu, takich jak temperatura próbek.

Zarządzanie materiałem analitycznym

W procesie diagnostyki klinicznej konieczne bywa poszerzenie zakresu badań o dodatkowe oznaczenia. Obecnie pacjent nie zawsze musi zgłaszać się na ponowne pobranie materiału do badań. – W laboratoriach badaj.to rutynowo archiwizujemy wszystkie próbki z surowicą krwi. Na życzenie pacjenta możemy również zarchiwizować próbkę poprzez zamrożenie surowicy na 30 dni. To pozwala nam na ewentualne wrócenie do danego materiału analitycznego i powtórzenie badania (jeśli wynik budzi jakieś wątpliwości) lub wykonanie dodatkowych oznaczeń, jeśli zajdzie taka konieczność. Podobne procedury mogą być wykonane w przypadku tych badań, w których stabilność materiału pozwala na to, żeby wykonać analizę z próbki pobranej kilka dni wcześniej (niektóre parametry mogą być oznaczane wyłącznie ze świeżo pobranego materiału) – wyjaśnia Beata Boruta.

Aby móc wykonać wiarygodne oznaczenia laboratoryjne, punkt pobrań i laboratorium muszą być do tego odpowiednio przygotowane. Wysokiej jakości zwalidowany sprzęt, właściwie zdefiniowane, realizowane i weryfikowane procedury oraz doświadczona kadra – to czynniki wpływające na jakość diagnostyki laboratoryjnej. – Sam proces laboratoryjny, oparty o wysokiej jakości nowoczesne linie analityczne, może być dziś tak zautomatyzowany, że wymaga – tylko i aż – fachowej kontroli ze strony doświadczonej i odpowiednio wyszkolonej kadry. Według statystyk najwięcej błędów laboratoryjnych pojawia się na etapie przedlaboratoryjnym. Przygotowanie tego procesu, współpraca z pacjentem, transport próbek do laboratorium – jeśli te kwestie zostaną właściwie zorganizowane i będą sumiennie realizowane, prawdopodobieństwo błędu w procesie diagnostyki laboratoryjnej staje się znikome – podkreśla Beata Boruta.