Pierwsza kolonizacja drobnoustrojami następuje już w trakcie porodu, kiedy to dziecko pokonuje kanał rodny matki. Mikrobiota noworodków urodzonych drogami natury znacząco różni się od tych urodzonych przez cesarskie cięcie (nieprzechodzących przez kanał rodny). Istnieje szereg badań mówiących o większej podatności dzieci urodzonych przez cesarskie cięcie na takie choroby jak AZS, alergie czy astma. Udowodniono także ich większą podatność na otyłość w wieku dorosłym (w porównaniu do rodzeństwa urodzonego drogami natury).

Skład flory mikrobiologicznej na naszej skórze jest kwestią indywidualną. Czynniki, które mają na niego wpływ to m.in.: płeć, rasa, wiek, stan zdrowia (również przyjmowane leki) czy styl życia (sposób odżywiania się, stosowane suplementy diety, nawyki higieniczne czy sposób ubierania się). Ważnym czynnikiem zaburzającym równowagę mikrobiologiczną jest też tryb życia i odczuwany stres.

Probiotyki – to niepatogenne, żywe kultury bakterii lub drożdży, które wywierają korzystny wpływ na zdrowie gospodarza. Termin „probiotyk” po raz pierwszy pojawił się w 1965 r. W miarę rozwoju wiedzy na przestrzeni lat definicja probiotyku ulegała ewolucji. Ostatecznie w roku 2001 Schrezenmeir i De Vrese zaproponowali następująca definicję probiotyku: „produkt zawierający wystarczającą ilość mikroorganizmów, które zmieniają mikroflorę (przez implementację lub kolonizację) w określonych segmentach organizmu gospodarza i w ten sposób wywierają korzystny wpływ na jego zdrowie” [1]. Główne rodzaje probiotyków, to bakterie Lactobacillaceae i Bifodabacteriaceae oraz drożdżaki Saccharomyces. Istotne jest, aby probiotyki zachowały swoją żywotność w produkcie jak najdłużej.

Prebiotyki – definicja prebiotyku (zgodnie z raportem FAO/WHO) ogranicza się do „substancji nieprzyswajalnych, które po spożyciu powodują wybiórczą stymulację wzrostu lub aktywności ograniczonej liczby bakterii żyjących w jelicie grubym i w efekcie wpływają korzystnie na zdrowie gospodarza” [2]. Doustne prebiotyki (głównie cukry złożone) nie ulegają trawieniu przez ludzkie enzymy trawienne i w formie niezmienionej docierają do jelita grubego, gdzie metabolizowane są selektywnie przez bakterie sacharolityczne. Prebiotyki w układzie pokarmowym ulegają fermentacji pod wpływem działania mikrobioty jelitowej. Produktem tego procesu są krótkołańcuchowe kwasy karboksylowe (takie jak: kwas octowy, masłowy czy propionowy) oraz pochodne tlenu i niskocząsteczkowe produkty przemiany materii. Natomiast prebiotyki w kosmetykach występują głównie w postaci poli- i oligosacharydów, w tym inuliny.

Synbiotyki – to połączenie w jednym preparacie prebiotyku i probiotyku o synergistycznym działaniu [3]. Tego typu mieszaniny uznawane są za wyjątkowo skuteczne m.in. w utrzymaniu dobrej kondycji mikrobiomu jelitowego.

Dodatkowo w 2008 r. do literatury naukowej wprowadzono pojęcie postbiotyku – substancji produkowanej przez probiotyczne mikroorganizmy o bezpośrednim lub pośrednim działaniu prozdrowotnym [4, 5]. Wyniki badań nad probiotykami wskazują, że częściowo ich pozytywny wpływ na organizm może pochodzić od niektórych metabolitów mikrobiomu, czy też białek zawartych w lizatach probiotycznych szczepów (łącznie określane mianem postbiotyków) [6]. Ta stosunkowo nowa kategoria uważana jest za bardzo istotną w kontekście stymulacji układu immunologicznego przez bakterie jelitowe. Najbardziej popularnym postbiotykiem jest kwas masłowy (krótkołańcuchowy kwas tłuszczowy, będący produktem fermentacji cukrów złożonych). W medycynie doceniono jego dobroczynny wpływ na jelita (jest powszechnie stosowany w przypadku występowania takich schorzeń jak stany zapalne jelit, choroba uchyłkowa czy zespół jelita drażliwego) oraz układ immunologiczny. Postbiotyki stosowane w formie suplementów diety są obecnie przedmiotem badań klinicznych. Wiedza na temat ich skuteczności jest jednak na razie mała.

Przedstawione powyżej definicje oraz przykłady stosowania głównie dotyczą żywności i suplementów diety. Powszechnie znany jest wpływ mikrobiomu na procesy trawienne czy system immunologiczny, a nawet zachowanie gospodarza. Okazuje się na przykład, że ok. 90% serotoniny (zwanej hormonem szczęścia) jest wytwarzana przez bakterie jelitowe [7].

Stosunkowo od niedawna mówi się także o mikrobiomie w kontekście skóry (m.in. w dziedzinach takich jak pielęgnacja skóry wrażliwej czy alergicznej oraz w przebiegu dermatoz). Skóra człowieka pokryta jest bilionami mikroorganizmów. Skład mikrobioty bakteryjnej u poszczególnych ludzi jest różny. Występują też różnice w mikrobiocie bakteryjnej w obrębie różnych lokalizacji na ciele (jest to powiązane z produkcją łoju oraz ilością gruczołów potowych). Występowanie na skórze bakterii symbiotycznych ogranicza rozwój szczepów patogennych, które m.in. są odpowiedzialne za dermatozy. Na mikrobiotę naskórkową składają się wszystkie mikroorganizmy zamieszkujące dane środowisko. Tworzą osobną warstwę określaną mianem stratum microbiotum (zawiera ona ok. 10% komórek naskórka i 90% mikroorganizmów). Mikrobiom składa się z mieszaniny mikroorganizmów o działaniu korzystnym (komensalne), jak i szkodliwym (patogenne). Bardzo istotne jest zachowanie stanu homeostazy, czyli równowagi pomiędzy nimi.

Bakterie o znanym pozytywnym wpływie na skórę, to m.in.: Lactobacillus pentosus, Staphylococcus Capitis, Micrococcus kristinae. Pozytywny wpływ tych mikroorganizmów na ludzką skórę przejawia się poprzez działanie ochronne przed podrażnieniami, zaczerwienieniami czy trądzikiem. Istotny jest też ich wpływ na zachowanie równowagi hydrolipidowej skóry oraz integralności bariery naskórkowej i prawidłowe jej funkcjonowanie. Natomiast bakterie o działaniu niekorzystnym (m.in. Cutibacterium acne, Staphylococcus aureus, Corynebacterium minutissimum) są odpowiedzialne za powstawanie stanów zapalnych, niedoskonałości (zmiany trądzikowe, wypryski), trądzik różowaty czy atopowe zapalenie skóry. Równowaga mikrobiologiczna może zostać łatwo zaburzona przez działanie takich czynników jak stres, stosowanie zbyt agresywnych środków myjących, konserwanty (zarówno stosowane zewnętrznie, jak i spożywane np. z pożywieniem, lekami), nieodpowiednia dieta, przyjmowanie niektórych leków (w szczególności antybiotyków) oraz czynniki środowiskowe, m.in. niskie temperatury czy promieniowanie słoneczne.

Probiotyki w kosmetykach

Najczęściej spotykanym probiotykiem są żywe kultury bakterii kwasu mlekowego. Są one pozyskiwane metodami laboratoryjnymi, co zapewnia odpowiednią czystość i bezpieczeństwo stosowania. Bakterie kwasu mlekowego wchodzą w skład naturalnej flory bakteryjnej przewodu pokarmowego człowieka – występują w jamie ustnej i układzie moczowo-płciowym.

Dobroczynne działanie kwasu mlekowego (powstałego podczas fermentacji cukrów pod wpływem działania bakterii mlekowych z rodzaju Lactobacillus) jest tak wszechstronne, że trudno je wyrazić w kilku słowach. Kwas mlekowy występuje w dwóch formach optycznych (L i D). W kosmetyce wykorzystuje się formę lewoskrętną kwasu mlekowego, która jest formą czynną biologicznie (tylko L-kwas mlekowy działa aktywnie na skórę). Wchodzi on w skład NMF (naturalnego czynnika nawilżającego) w naszej skórze, pozytywnie wpływa na poziom nawilżenia skóry, co manifestuje się poprzez jej zdrowy i promienny wygląd. Ponadto kwas mlekowy wykazuje działanie antybakteryjne (dlatego wykorzystywany w produktach przeznaczonych dla cery trądzikowej). Doskonale sprawdza się także w przypadku skóry z przebarwieniami oraz niedoskonałościami potrądzikowymi. Ma również działanie anti-aging (zapobiega przedwczesnemu starzeniu się skóry), powoduje spłycenie zmarszczek oraz pobudza komórki do produkcji kolagenu (prowadzi do wzrostu elastyczności i jędrności skóry). Lewoskrętna forma kwasu mlekowego stymuluje produkcję ceramidów i odbudowę bariery ochronnej skóry. Prawidłowo działająca bariera ochronna zabezpiecza przed negatywnym wpływem czynników zewnętrznych, a także ogranicza przeznaskórkową utratę wody. Takie działanie decyduje o wykorzystaniu kwasu mlekowego w kremach dla cery suchej i wrażliwej. Prowadzi się także badania nad wykorzystaniem tego składnika w kosmetykach przeznaczonych dla osób z trądzikiem różowatym.

Obecne na polskim rynku kosmetyki z probiotykami obejmują głównie kategorię produktów przeznaczonych do mycia ciała (w tym do higieny intymnej), kremy pielęgnacyjne do twarzy oraz produkty do pielęgnacji owłosionej skóry głowy. Probiotyki dodawane do kosmetyków myjących chronią przed nieprzyjemnym zapachem. Mniej popularne są pasty do zębów z probiotykami, regeneracyjne mgiełki do stóp i dłoni czy podkłady koloryzujące z dodatkiem tych składników. Kosmetyki zwierające pre- i probiotyki mogą być polecane po zabiegach złuszczających lub z użyciem lasera, sprzyjając szybszej regeneracji skóry.

Pre- i probiotyki w kosmetykach do pielęgnacji owłosionej skóry głowy

Osobną dziedziną pielęgnacji skóry jest pielęgnacja w obrębie owłosionej skóry głowy. Stan równowagi mikrobiologicznej skóry głowy bardzo łatwo zaburzyć poprzez niewłaściwą pielęgnację, co w tym przypadku oznacza nadmierną higienę (zbyt częste i długotrwałe mycie włosów oraz stosowanie kosmetyków działających zbyt agresywnie na skórę głowy). W momencie, gdy stan równowagi ulegnie zachwianiu, miejsce dobroczynnych bakterii zajmują patogeny. Efektem ich działania są stany zapalne, infekcje grzybicze i bakteryjne, a w konsekwencji łojotok, łupież czy nadmierne wypadanie włosów. Kosmetyki do włosów zawierające prebiotyki przywracają stan równowagi skórze głowy. Mówi się także o pozytywnym wpływie tego typu kosmetyków na wzmocnienie włosów oraz ograniczeniu ich wypadania. Zastosowanie pro- i prebiotyków wpływa na mechanizmy obronne skóry głowy i układ immunologiczny. Wyniki badań wskazują na pozytywny wpływ probiotyków w redukcji łupieżu (poprzez ograniczenie wzrostu drożdżaków wywołujących łupież). Podobne działanie mają prebiotyki w postaci polisacharydów, w tym inuliny. Prebiotyki sprawiają, że korzystne bakterie żyjące na skórze rozwijają się szybciej od patogennych i przez to wpływają na stan równowagi mikrobiologicznej. Odbudowują barierę ochronną skóry głowy, przez co zmniejsza się jej tendencja do powstawania podrażnień czy nadmiernego wysuszania. Pre- i probiotyki wpływają na odpowiedni poziom nawilżenia naskórka oraz normalizują procesy keratynizacji. W przypadku osób, u których obserwuje się nadmierną utratę włosów, stosowanie tego typu kosmetyków powinno być skonsultowane z dermatologiem lub/i trychologiem.

W obecnych czasach obserwuje się wzrost liczby osób o cerze wrażliwej i alergicznej oraz z licznymi dermatozami. Opisane powyżej składniki stosowane w kosmetykach mogą w znacznym stopniu ułatwić codzienną pielęgnację tak wymagającej skóry. Brakuje jednak regulacji prawnych dotyczących wprowadzania żywych organizmów do kosmetyków. Stąd istnieje potrzeba prowadzenia dalszych prac badawczych nad zastosowaniem probiotyków w tradycyjnych kosmetykach. Problemem jest zarówno bezpieczeństwo ich stosowania, jak i sposób konserwacji (zabezpieczenia przed zakażeniami) takiego wyrobu. Dużo częściej spotkać można kosmetyki zawierające prebiotyki, które mają mniejsze wymagania technologiczne i zostały już przebadane pod kątem bezpieczeństwa stosowania.

Obecnie obserwuje się szybki wzrost zainteresowania firm kosmetycznych tym trendem, co z pewnością będzie owocowało doskonaleniem technologii i rozwojem wiedzy na ten temat.

Bożena Tyszczuk,

Specjalista ds. badań in vivo, 

Laboratorium Kosmetyczne Dr Irena Eris Sp. z o.o.