Już ponad 25 lat temu opracowano zalecenia odnośnie diagnostyki HIV. Wszelkie standardy były wdrożone w latach 80. ubiegłego wieku i ich podstawy wciąż obowiązują. Diagnostyka HIV obejmuje rozpoznanie zakażenia, monitorowanie jego przebiegu oraz ocenę skuteczności bezpieczeństwa leczenia przeciwretrowirusowego.

Obecnie dostępne testy pozwalają wykryć różne frakcje przeciwciał anty-HIV-1, anty-HIV-2, białka wirusowego p24, genomowego RNA i prowirusowego cDNA HIV, analizę sekwencji genomu i stwierdzenie obecności mutacji związanych z lekoopornością wirusa. Ponadto określa się również stan zakażonego poprzez oznaczenie limfocytów T CD4+ i CD8+, określanie obecności genów dla receptorów CXCR4 i CCR5 (tych, przez które wnika wirus) oraz związanych z reakcją organizmu na podawanie środków przeciwretrowirusowych.

 Metody biologii molekularnej (PCR – reakcja łańcuchowej polimeryzacji) pozwalają w szybki i dokładny sposób na wykrycie wirusa, dodatkowo wzbogacając diagnozę w ilość jego kopii. By postawić jednoznaczną diagnozę, wystarczy jednak stwierdzić obecność w surowicy przeciwciał anty-HIV. Jako testy, w tym momencie stosuje się Western Blotting lub metodę pośredniej immunofluorescencji. Przeciwciała pojawiają się w organizmie pacjenta po około 10 dniach od zakażenia. Czasami ten okres może wydłużyć się nawet do 3 miesięcy, bo po prostu organizm nie zdąży jeszcze ich wytworzyć. Ten czas nazwany jest okienkiem serologicznym, w którym wszelkie badania będą dawały wynik negatywny.

Przebieg zakażenia jest złożony z kilku etapów, który powoli doprowadza do nieodwracalnego niszczenia systemu odpornościowego: zakażenie wczesne, zakażenie objawowe i pełnoobjawowy AIDS. Okres bezobjawowy może trwać nawet do 15 lat. Zakażenie objawowe polega na występowaniu zakażeń związanych z obniżoną odpornością. Może to być grzybica jamy ustnej, grzybica pochwy, półpasiec, choroby zapalne miednicy z towarzyszącymi objawami np. gorączki czy biegunki. U chorych z pełnoobjawowym AIDS dochodzi do wielu zakażeń i zapaleń ze wszystkich narządów i układów. Mogą się również rozwinąć choroby nowotworowe, gruźlica, dojść do zmian w ośrodkowym układzie nerwowym, a nawet do zaburzeń krzepnięcia. Obecnie istnieją leki, które blokują lub opóźniają rozprzestrzenianie się wirusa, oczywiście, jeśli odpowiednio wcześnie został wykryty.

Wirus HIV to wirus upośledzenia odporności, który wywołuje chorobę nabytego zespołu niedoboru odporności. Zidentyfikowane są obecnie jego dwa typy HIV - 1 i HIV - 2. HIV - 1 występuje na całym świecie, natomiast HIV-2 rozprzestrzenia się w Afryce Zachodniej. Sam wirus jest niezwykle 

zmienny, ponieważ jego materiał genetyczny dziennie podlega około 3 000 mutacji. Wszystko to przez enzym, którego aktywność przy namnażaniu się wirusa w organizmie prowadzi do zmian w RNA. Można się nim zakazić poprzez kontakty homo- i heteroseksualne z osobami zakażonymi, kontakt z zarażoną krwią, podczas ciąży, porodu i karmienia piersią (matka zaraża dziecko).

AIDS to zespół nabytego niedoboru odporności. Sama nazwa tej przypadłości sugeruje, że nie chodzi o jedną chorobę, tylko o większe ich ilości rozwinięte wskutek nieprawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. AIDS jest ostatnim objawowym stadium zakażenia HIV.

W Polsce do 2007 r. zakażonych było 11 500 osób. 2 000 zachorowało na AIDS, a 862 zmarło. Teraz szacuje się, że zakażonych jest nawet do 15 000 Polaków. Zgodnie z doniesieniami WHO, na świecie żyje około 33,2 mln osób zainfekowanych HIV, 2,5 mln zachorowało na AIDS, z czego 2,1 ml zmarło.