Profilaktyka onkologiczna w stomatologii

Choroby nowotworowe we współczesnym świecie są bardzo częste, a szczególnie nowotwory narządu żucia i jamy ustnej. Rozwój cywilizacji jest jednym z powodów zwiększania czynników rakotwórczych. W ostatnich latach w Polsce nastąpił wzrost zachorowania na nowotwory złośliwe, w tym tytoniozależne. Mówiąc o nowotworach jamy ustnej, dominuje tu rak płaskonabłonkowy, który najczęściej występuje na: języku, dnie jamy ustnej (tzw. rynnie ślinowej), błonie śluzowej policzków, dziąśle (górnym, dolnym), trójkącie zatrzonowcowym, podniebieniu. Wspomniane zmiany nowotworowe mogą być często wykryte przy okazji kontroli i badania stomatologicznego. 

Profilaktyka onkologiczna pierwotna i wtórna to najtańsze i najskuteczniejsze sposoby postępowania przeciwdziałające powstawaniu nowotworów jamy ustnej lub w celu wczesnego wykrycia zmian, aby zapobiec przerzutom. Profilaktyką jest też szerzenie świadomości wśród pacjentów. Duże znaczenie ma opieka i pomoc stomatologa, który powinien uświadamiać, jaki wpływ mają choroby jamy ustnej na cały organizm. Lekarz powinien również umiejętnie przekazywać swoją wiedzę pacjentom. 

Na profilaktykę pierwotną składają się przede wszystkim eliminowanie czynników ryzyka, takich jak nałogi, głównie spożywanie alkoholu czy palenie tytoniu, a także odpowiednia dieta. Z większości badań wynika, że dieta bogata w owoce i warzywa zmniejsza zachorowalność na pewne nowotwory. Natomiast wskazania dietetyczne to głównie ograniczenie ilości tłuszczów i co istotne – unikanie nieprzemyślanej i przypadkowej suplementacji z niepewnych źródeł. Dodatkowo ograniczenie soli i pokarmów konserwowych, które są znaczącymi kancerogenami, a także żywności przetworzonej. 

Warto zaznaczyć, że nie tylko stomatolog jest specjalistą odpowiedzialnym za wczesne wykrycie zmian w jamie ustnej, ale również higienistka stomatologiczna. Często to ona ma pierwszy kontakt z pacjentem podczas zabiegów higienicznych, więc powinna zwrócić uwagę na najmniejsze nawet zmiany na błonie śluzowej jamy ustnej, a także niegojące się rany po usuniętych zębach, zgrubienia tkanek bez przyczyn stomatologicznych lub powstające owrzodzenia. Innymi oznakami nieprawidłowych zmian w jamie ustnej będą także zgłoszone przez pacjenta bóle w okolicach jamy ustnej, chrypka, krwawienia oraz zaburzenia połykania. Dokładne badanie jamy ustnej jest więc jednym z najważniejszych elementów zapobiegania powstawania nowotworów. Stomatolog i higienistka stomatologiczna powinni wskazać pacjentowi, jak ważne jest zachowanie wysokiego poziomu higieny jamy ustnej, ponieważ ma to ogromne znaczenie dla wyeliminowania działania bakterii, które mają wpływ na onkogenezę.

Dodatkowo szerzenie edukacji zdrowotnej, w tym prowadzenie programów profilaktyki dla pacjentów, organizowanie zajęć i wykładów, które będą miały na celu podniesienie świadomości społecznej na temat nowotworów jamy ustnej, to kolejne założenia profilaktyki pierwotnej. Chodzi o uświadamianie, że wizyta u stomatologa nie powinna się odbywać tylko w przypadku, gdy coś się dzieje, a powinna stanowić nawyk samokontroli celem dbania o swoje zdrowie. Wizyty stomatologiczne powinny być naturalnym sposobem na przyzwyczajenie nawet najmłodszych pacjentów do zdrowych nawyków. Kampanie ogólnospołeczne, które tyczą się uzależnień od palenia tytoniu, spożywania dużej ilości alkoholu, przyjmowania narkotyków, również powinny nagłaśniać temat nowotworów jamy ustnej i tego, że nieleczone prowadzą do zgonu. Warto zaznaczyć, że istotny jest sposób przekazania informacji na temat profilaktyki onkologicznej oraz to, że nie każdy stan przedrakowy musi przejść w raka, szczególnie jak wykonujemy badania przesiewowe i kontrolne u lekarza.

Przyczyny zmian nowotworowych jamy ustnej

Znaczny wzrost zachorowań obserwuje się pomiędzy 40. a 60. rokiem życia i zdecydowanie częściej chorują mężczyźni. Czynnikami predysponującymi do ich występowania są spożywanie alkoholu i palenie tytoniu (zwłaszcza benzopiren jest jednym z bardziej szkodliwych związków rakotwórczych). Nałóg palenia papierosów jest również szkodliwy ze względu na podwyższoną temperaturę, która ma drażniący wpływ na błonę śluzową jamy ustnej. Następnie: nieodpowiednia higiena jamy ustnej, niedobory pokarmowe (niskie stężenie żelaza, braki prowitamin i witamin, szczególnie wit. A, ryboflawiny, wit. C i E, betakarotenu), infekcje wirusowe (herpes simplex), niektóre związki chemiczne, zaburzenia immunologiczne (zespół Plummera-Vinsona), ale również wirus HPV-16 stanowi czynnik mutagenny do wystąpienia nowotworów głowy i szyi. Uwzględnić należy też czynniki genetyczne, a nawet przewlekłe drażnienie mechaniczne, np. wadliwe protezy bądź nawykowe podgryzanie wargi albo policzka. Pozytywną wiadomością jest fakt, iż nowotwory jamy ustnej mogą być wykryte we wczesnych stadiach rozwojowych.

Rola stomatologa ma wpływ na prawidłowe rozpoznanie zmian nowotworowych w jamie ustnej, poprzez wprowadzenie przez lekarza algorytmów diagnostycznych. Są nimi:

* wywiad i badanie przedmiotowe, ocena węzłów chłonnych,

* mikroskopowa weryfikacja tkanek (jak biopsja) z ogniska i okolic guza (BAC),

* tomografia komputerowa przy podejrzeniu nowotworu (obrazowanie 3D),

* zdjęcie pantomograficzne przy zaciskaniu szczęki, 

* ultrasonografia szyi i BAC węzłów przy zmianach węzłów chłonnych szyi,

* RTG klatki piersiowej,

* USG jamy brzusznej przy podejrzeniu przerzutów. 

Lekarz stomatolog bada jamę ustną całościowo – nie tylko zęby, ale całe struktury śluzówkowe jamy ustnej. Dlatego regularne wizyty u stomatologa (raz na 6 miesięcy) mogą przyczynić się do wczesnego wykrycia zmian nowotworowych w obrębie głowy i szyi.

Zmiany nowotworowe

Do zmian przednowotworowych zaliczamy rogowacenie białe (leukoplakie) i rogowacenie czerwone (erytroplakie), do stanów przedrakowych (precancerous conditions) – choroby ogólnoustrojowe przebiegające ze znacznie zwiększonym ryzykiem rozwoju raka. Zaliczają się do nich: liszaj płaski (lichen planus), liszaj rumieniowaty ośrodkowy, dysfagia na tle niedoboru żelaza, kiła. Przewlekłe owrzodzenia i stany zapalne jamy ustnej również stanowią podłoże rozwoju zmian nowotworowych.

Diagnostyka zmian nowotworowych w stomatologii

Obecnie na polskim rynku medycznym dostępnych jest kilka rodzajów urządzeń pomagających stomatologom we wczesnym wykrywaniu zmian nowotworowych:

* Microlux – to system diagnostyczny zasilany bateryjnie, wysyłający światło biało-niebieskie LED; tkanka zdrowa pochłania to światło, a chora odbija je, 

* Velscope – to  urządzenie, którego działanie opiera się na fluorescencji; tkanka zmieniona widoczna jest jako ciemny nieregularny obszar, natomiast zdrowa – jako zielone fluorescencyjne miejsce,

* Sapphire – detektor zmian nowotworowych, który wskazuje niewidoczne w normalnych warunkach zmiany chorobowe jako ciemny obszar, 

* Oralitest – tym urządzeniem możemy zdiagnozować wcześnie rozwijający się nowotwór jamy ustnej; wszystko dzięki naświetleniu jamy ustnej światłem, które wzbudza fluorofory zawarte w badanej tkance; uzyskujemy obraz, na którym widać wyraźną granicę między zdrową a chorą tkanką.

Autorki: Lekarz stomatolog Magda Brona-Teżyk oraz redaktorka branżowa portalu Biotechnologia.pl Aleksandra Dąbrowska