Czym jest porfiria?

Termin „porfiria” odnosi się do grupy rzadkich zaburzeń, które są spowodowane gromadzeniem się w organizmie naturalnych substancji chemicznych, zwanych porfirynami. Wynikają z wrodzonych lub nabytych defektów enzymatycznych szlaku metabolicznego biosyntezy hemu. Porfiryny są potrzebne do wytworzenia hemu, części hemoglobiny. Do przekształcenia porfiryn w hem potrzeba ośmiu enzymów, a ich niedobór lub zaburzenie funkcjonowania sprawiają, że porfiryny gromadzą się w organizmie, a ich wysoki poziom może powodować poważne problemy, głównie w układzie nerwowym i na skórze. Porfiria może być nabyta lub wrodzona – dziedziczona w sposób autosomalny, dominujący, będąca wynikiem mutacji pojedynczego genu odpowiedzialnego za kodowanie enzymu zaangażowanego w syntezę hemu. Niemniej przekazanie genu nie zawsze warunkuje wystąpienie objawów. Dzieje się tak np. w przypadku koproporfirii, gdy porfiryny odkładają się w kale. Wyróżnia się trzy główne grupy zaburzeń metabolizmu hemu: porfirie przebiegające z objawami skórnymi, neurologicznymi lub skórno-neurologicznymi. Jako rodzaje porfirii, zaklasyfikowane na podstawie źródła ich występowania, wskazuje się m.in. porfirę wątrobową, erytropoetyczną i mieszaną. W przypadku porfirii skórnych porfiryny gromadzą się w skórze. Wystawione na działanie promieni słonecznych powodują poważne objawy i nieestetyczne zmiany. Wszystkie porfirie skórne mogą być także związane z powikłaniami występującymi w obrębie narządów innych niż skóra.

Porfirie skórne

Porfirie skórne stanowią zróżnicowaną grupę schorzeń wynikających z dziedzicznych lub nabytych defektów enzymatycznych szlaku biosyntezy porfiryny-hemu. Objawy porfirii skóry są ściśle ograniczone do obszarów narażonych na działanie słońca, ze skłonnością do grzbietów dłoni, a także twarzy. Najczęstszą porfirią skórną jest porfiria skórna późna spowodowana zazwyczaj przewlekłą chorobą wątroby i przeciążeniem tego organu żelazem. Z kolei protoporfiria erytropoetyczna jest chorobą dziedziczną, w której nagromadzenie protoporfiryny wydalanej z żółcią może powodować kamienie żółciowe i niekiedy, choć rzadko, choroby wątroby. Niektóre porfirie powodujące powstawanie pęcherzy i kruchość (klinicznie i histologicznie identyczne z porfirią skórną późną) mogą być również związane z ostrymi napadami porfirii nerwootrzewnej. Porfiria skórna późna zwykle ma charakter nabyty – środowiskowe czynniki ryzyka mogą wywoływać jej objawy. Do powszechnych wyzwalaczy zalicza się:

• niektóre leki, np. leki antykoncepcyjne, środki uspokajające i barbiturany,

• stres emocjonalny,

• infekcje wirusowe, takie jak HIV lub wirusowe zapalenie wątroby typu C,

• nadmierne spożywanie alkoholu,

• palenie papierosów,

• narażenie na inne używki,

• zmiany hormonalne podczas miesiączki.

Z kolei protoporfiria erytropoetyczna objawia się bólem typu neuropatycznego, obrzękiem, rumieniem i zmianami w narażonych miejscach (ostra porfiria fototoksyczna). Najcięższą postacią jest wrodzona porfiria erytropoetyczna. Ekspozycja na słońce powoduje niemal natychmiastowe wystąpienie bolesnego pieczenia, podrażnienia i obrzęk skóry. Mogą pojawić się także małe pęcherze i guzki. Powtarzająca się ekspozycja może skutkować grubą, skórzastą skórą i bliznami. Porfirie skórne mogą powodować trwałe uszkodzenie skóry, ponieważ w przypadku pojawienia się pęcherzy istnieje wysokie ryzyko ich zakażenia. Podczas gojenia się skóry może wystąpić zmiana jej wyglądu i kolorytu, niekiedy objawy pozostawiają przebarwienia i blizny. Porfirie skórne zwiększają również ryzyko uszkodzenia wątroby lub raka wątroby. W rzadkich przypadkach może być konieczny przeszczep szpiku kostnego lub wątroby. W wyniku ekspozycji na słońce, a czasami także sztuczne światło, porfiria skórna może powodować:

• piekący ból skóry,

• nagłe bolesne zaczerwienienie i obrzęk,

• pęcherze na odsłoniętej skórze, zwykle na dłoniach, ramionach i twarzy,

• ścieńczenie ze zmianami koloru skóry,

• swędzenie,

• nadmierny wzrost włosów w dotkniętych obszarach.

Rozpoznanie porfirii rozpoczyna się od wywiadu i badania przedmiotowego. Kolejnym krokiem jest badanie osocza i ilościowe oznaczanie porfiryn w moczu. Bardzo ważne jest zidentyfikowanie źródła i charakteru choroby – czy jest ona nabyta i ujawniła się na skutek ekspozycji na czynniki środowiskowe, czy jest chorobą wrodzoną? Diagnostyka porfirii obejmuje analizę składu biochemicznego krwi, analizę szlaku syntezy porfiryn, a także badanie kału oraz badanie DNA. 

Postępowanie terapeutyczne w przypadku porfirii polega głównie na łagodzeniu objawów i lepszym zarządzaniu chorobą, ponieważ nie ma możliwości leczenia przyczynowego. Terapia porfirii skórnej późnej polega głównie na stosowaniu fotoprotekcji oraz unikaniu światła. Jedną z metod leczenia protoporfirii erytropoetycznej jest afamelanotyd, który został zatwierdzony w Europie w 2014 r. W przypadku porfirii skórnej kluczowe jest także unikanie czynników determinujących ataki choroby, w tym światła słonecznego, alkoholu oraz ekspozycji na chemikalia. Objawy można złagodzić za pomocą preparatów przeciwbólowych, a u niektórych pacjentów wskazane jest uzupełnienie niedoborów arginianu hemu. Skuteczność wykazuje również stosowanie leków przeciwmalarycznych hamujących syntezę porfiryn oraz preparatów obniżających stężenie żelaza we krwi. 

O porfirii skórnej rozmawiam z dr n. med. Katarzyną Osipowicz, specjalistką dermatologii.

Czy często zgłaszają się do Pani pacjenci z podejrzeniem porfirii skórnej?

W rzeczywistości porfiria jest rzadką chorobą metaboliczną, dlatego zgłaszanie się pacjentów z podejrzeniem porfirii do naszej kliniki nie jest zwykle częste. Z uwagi na swoje specyficzne objawy diagnostyka porfirii jest trudna i wymaga szczególnej uwagi w procesie diagnozowania. Objawy porfirii mogą przypominać inne schorzenia skórne lub problemy zdrowotne, co prowadzi do różnicowania diagnozy przez lekarzy. W przypadku pacjentów podejrzewających porfirię ważne jest, aby skierowali się do dermatologa lub lekarza specjalizującego się w chorobach metabolicznych, który przeprowadzi odpowiednie testy, zaplanuje dalsze postępowanie diagnostyczne i leczenie. Pomimo rzadkości choroby, kluczowa jest świadomość lekarzy i umiejętność trafnego rozpoznania schorzenia, aby zapewnić odpowiednie leczenie i wsparcie pacjentom z podejrzeniem porfirii.

Jak wygląda diagnostyka dermatologiczna w przypadku porfirii?

Diagnostyka dermatologiczna w przypadku podejrzenia porfirii koncentruje się na identyfikacji charakterystycznych objawów skórnych i potwierdzeniu obecności nadmiernych poziomów porfiryn w organizmie. Proces ten obejmuje kilka kluczowych kroków. Na początku lekarz dermatolog przeprowadza szczegółowy wywiad medyczny, starannie zbierając informacje dotyczące objawów skórnych oraz reakcji na światło słoneczne, a także możliwych czynników wyzwalających. Podczas badania fizycznego dokonuje oceny zmian skórnych, takich jak rumień, pęcherze, blizny, zaczerwienienia, łuszczenie się skóry czy nadwrażliwość na światło. To kluczowy etap identyfikacji charakterystycznych cech związanych z porfirią.

Diagnostyka laboratoryjna odgrywa istotną rolę w potwierdzeniu podejrzenia porfirii. Testy krwi i moczu są wykonywane w celu pomiaru poziomu porfiryn. Ocena poziomu różnych rodzajów porfiryn w krwi i moczu stanowi istotny element potwierdzenia diagnozy. Dodatkowo w niektórych przypadkach lekarz może zalecić przeprowadzenie biopsji skóry. Procedura ta polega na pobraniu niewielkiego fragmentu skóry do analizy pod mikroskopem, co pozwala na potwierdzenie charakterystycznych zmian w skórze. W diagnostyce porfirii wykonuje się również badania biochemiczne z próbki moczu (pokazuje obecność porfiryn, które gromadzą się w organizmie osób chorujących na porfirię) oraz krwi (ukazuje obecność enzymów, które są zaangażowane w produkcję substancji niezbędnej do transportu tlenu), a w szczególnych przypadkach – nawet z kału.

W sytuacji podejrzenia porfirii dziedziczonej genetycznie testy genetyczne mogą być zalecane w celu identyfikacji mutacji genetycznych odpowiedzialnych za chorobę. Po zebraniu danych z wywiadu medycznego, badania fizycznego oraz testów laboratoryjnych doświadczony lekarz dermatolog z naszej kliniki może postawić diagnozę porfirii skórnej – próbka pacjenta chorego na porfirię ma czerwoną barwę, a po wystawieniu na słońce ciemnieje. Leki, jakie zalecam w naszej klinice, mają ograniczyć syntezę tych porfiryn. Osoby chore na porfirię w trakcie ataku mogą mieć napadowe bóle kolkowe brzucha, nudności, wymioty, biegunkę. Często można zaobserwować także:

• neuropatię obwodów czuciowo-ruchowych,

• zaburzenia czucia,

• osłabienie mięśni,

• niedowład kończyn,

• objawy depresji,

• zaburzenia osobowości,

• omamy,

• nadmierną agresję,

• nadmierną senność.

Czy łatwo pomylić tę chorobę z inną przypadłością?

Diagnoza porfirii może być trudna ze względu na zróżnicowane objawy, które przypominają inne schorzenia skórne lub problemy zdrowotne. Niektóre z tych objawów, takie jak nadwrażliwość na światło słoneczne, rumień, pęcherze, zaczerwienienia czy łuszczenie się skóry, mogą być mylone z innymi schorzeniami dermatologicznymi lub reakcjami alergicznymi. Z doświadczenia wiem, że diagnoza porfirii wymaga specjalistycznej wiedzy i doświadczenia, dlatego kluczowe jest skonsultowanie się z lekarzem, który ma praktykę w zakresie diagnozowania rzadkich schorzeń skórnych. W klinice medycyny estetycznej OT.CO dermatolodzy nieustannie poszerzają swoją wiedzę i medyczne doświadczenie, aby jak najlepiej pomagać pacjentom z rzadkimi schorzeniami.

Jakie najczęściej powikłania odnotowuje się w przypadku nieleczonej porfirii lub pacjentów, którzy nie stosują się do zaleceń?

Nieleczenie porfirii lub nieprzestrzeganie zaleceń medycznych może prowadzić do różnorodnych i poważnych powikłań, zarówno skórnych, jak i ogólnoustrojowych. W przypadku braku odpowiedniego leczenia porfirii lub ignorowania zaleceń lekarskich pacjenci mogą doświadczać komplikacji, takich jak:

• pogorszenie objawów skórnych – porfiria często objawia się różnymi zmianami skórnymi, takimi jak rumień, pęcherze czy zaczerwienienia; nieleczona może prowadzić do zaostrzenia tych objawów, co z kolei przyczynia się do trwałych uszkodzeń skóry i znaczącego pogorszenia jakości życia pacjenta;

• uszkodzenia nerwów – porfiria może powodować uszkodzenia układu nerwowego, prowadząc do bólów neuropatycznych, drętwienia, osłabienia mięśni oraz innych objawów neurologicznych; w przypadku braku leczenia te powikłania mogą się nasilać i w konsekwencji – prowadzić do trwałych uszkodzeń nerwów;

• uszkodzenia wątroby – niektóre formy porfirii mogą prowadzić do uszkodzenia wątroby; nieleczone przypadki schorzenia przyczyniają się poważnych powikłań wątrobowych, takich jak marskość wątroby czy rozwój nowotworu wątroby, co może zagrażać życiu pacjenta;

• zaburzenia psychiczne – porfiria może mieć wpływ na zdrowie psychiczne; nieleczona może powodować zaburzenia nastroju, depresję, a nawet psychozy, szczególnie w przypadku porfirii z objawami neurologicznymi;

• zaostrzenie objawów pod wpływem czynników wyzwalających – ignorowanie zaleceń dotyczących unikania czynników wyzwalających, takich jak ekspozycja na światło słoneczne, stosowanie niektórych leków czy substancji chemicznych, może prowadzić do nasilenia się objawów porfirii i wystąpienia nagłych napadów choroby.

Wszystkie te powikłania mogą znacząco pogorszyć jakość życia pacjenta, a nawet stanowić zagrożenie dla życia. Dlatego jako lekarz zalecam przestrzeganie zaleceń specjalisty oraz unikanie czynników wyzwalających w celu minimalizacji ryzyka powikłań i utrzymania zdrowia.

Czy odpowiednio dobrane leczenie dermatologiczne i pielęgnacja mogą skutecznie złagodzić objawy porfirii?

Jako lekarz wiem, że odpowiednie leczenie dermatologiczne i systematyczna pielęgnacja skóry mogą znacząco przyczynić się do złagodzenia objawów porfirii, a także poprawy komfortu życia pacjentów dotkniętych tą rzadką chorobą. Chociaż porfiria jest schorzeniem genetycznym, które nie ma bezpośredniego leczenia przyczynowego, skuteczne zarządzanie objawami skórnymi jest kluczowe dla poprawy jakości życia osób z tą chorobą. W przypadku porfirii skórnej, której jednym z głównych objawów jest nadwrażliwość na światło słoneczne, istnieje kilka metod leczenia, które mogą przynieść ulgę pacjentom: 

• fotoprotekcja – jednym z podstawowych kroków jest unikanie ekspozycji na promieniowanie UV, szczególnie w godzinach, gdy jest ono najbardziej intensywne; noszenie odzieży ochronnej (długich rękawów, kapeluszy czy okularów przeciwsłonecznych z filtrem UV) stanowi ważny element ochrony przed światłem słonecznym;

• stosowanie filtrów przeciwsłonecznych – regularne nakładanie wysokiej jakości filtrów przeciwsłonecznych z wysokim czynnikiem ochrony przeciwsłonecznej na odsłonięte części skóry pomaga ograniczyć reakcje skórne wywołane przez światło UV;

• unikanie czynników wyzwalających – pacjenci z porfirią powinni unikać leków i substancji chemicznych, które mogą wywoływać ataki choroby; rekomenduję konsultację z lekarzem w celu identyfikacji potencjalnych czynników i ich unikania;

• odpowiednia pielęgnacja skóry – delikatna pielęgnacja skóry jest kluczowa; stosowanie łagodnych produktów do mycia skóry, unikanie kosmetyków zawierających substancje drażniące oraz nawilżanie skóry mogą pomóc w utrzymaniu jej zdrowia i elastyczności;

• leczenie objawowe – w niektórych przypadkach lekarze mogą zalecić leki przeciwbólowe lub leki zmniejszające nadmiar porfiryn w organizmie w celu łagodzenia objawów.

Uważam również, że niezwykle ważne jest regularne monitorowanie stanu zdrowia przez specjalistę oraz odpowiednia edukacja pacjentów dotycząca zapobiegania i radzenia sobie z objawami. Dzięki właściwemu leczeniu i pielęgnacji chorzy mogą poprawić jakość swojego życia.

Czy znane są innowacyjne terapie, które mogłyby pomóc w eliminacji uciążliwych problemów skórnych związanych z porfirią?

Obecnie nie istnieje jednoznaczna terapia całkowicie eliminująca uciążliwe problemy skórne związane z porfirią, jednakże prowadzone są badania nad innowacyjnymi metodami leczenia, które mają na celu zmniejszenie objawów i poprawę jakości życia pacjentów dotkniętych tą rzadką chorobą. Jednym z innowacyjnych podejść terapeutycznych jest zastosowanie afamelanotydu. Jest on syntetycznym analogiem melanotropiny, która stymuluje produkcję melaniny w skórze. W przypadku porfirii związanej z nadwrażliwością na światło afamelanotyd został wykorzystany jako terapia fotoprotekcyjna. Podawany w formie zastrzyków może zwiększyć odporność skóry na uszkodzenia wywołane przez światło słoneczne, co może łagodzić niektóre objawy skórne związane z porfirią. Ponadto badania nad nowymi lekami i terapiami ciągle trwają. Badacze poszukują skutecznych metod leczenia, które mogą wpłynąć na kontrolę produkcji porfiryn w organizmie oraz zmniejszenie reakcji skórnych wywoływanych przez ekspozycję na światło. Niemniej zanim nowe terapie staną się powszechnie dostępne, konieczne są dalsze badania kliniczne i testy, aby potwierdzić ich skuteczność, bezpieczeństwo oraz długoterminowe korzyści dla pacjentów.

Jak pacjenci chorzy na porfirię skórną mogą skutecznie chronić skórę przed ekspozycją na światło słoneczne?

Pacjenci cierpiący na porfirię skórną muszą szczególnie chronić swoją skórę przed ekspozycją na światło słoneczne, ponieważ nadwrażliwość na promieniowanie UV jest głównym wyzwalaczem objawów tej choroby. Jako lekarz rekomenduję kilka skutecznych sposobów, które mogą pomóc w ochronie skóry przed szkodliwym działaniem światła słonecznego, w tym:

• unikanie ekspozycji w szczególnych godzinach – najlepszym sposobem ochrony skóry jest unikanie słońca w godzinach, gdy promieniowanie UVB i UVA jest najbardziej intensywne, zazwyczaj między 10 a 16; 

• noszenie odzieży ochronnej – stosowanie specjalistycznej odzieży ochronnej stanowi skuteczną barierę przed promieniowaniem słonecznym;

• stosowanie wysokiej jakości filtrów przeciwsłonecznych – regularne stosowanie filtrów o wysokim SPF jest niezwykle istotne; kosmetyki te powinny być aplikowane na odsłonięte części skóry co najmniej 15-30 minut przed ekspozycją na słońce i ponawiane co dwie godziny lub po kontakcie z wodą;

• unikanie sztucznego światła UV – pacjenci z porfirią skórną powinni unikać również sztucznego światła UV, takiego jak solarium czy lampy UV, które mogą wywoływać reakcje skórne;

• zmiana stylu życia – eliminowanie czynników wyzwalających, takich jak palenie papierosów, spożywanie alkoholu czy przyjmowanie niektórych leków, może pomóc w ograniczeniu nasilenia objawów skórnych.

Skuteczna ochrona skóry przed ekspozycją na światło słoneczne jest kluczowa dla osób dotkniętych porfirią. Warto jednak pamiętać, że każdy przypadek jest inny, dlatego tak ważne jest indywidualne podejście do ochrony skóry i konsultacja ze specjalistą w celu dostosowania strategii ochrony do potrzeb konkretnego pacjenta.