Pojęcie „serum prawdy”

„Serum prawdy” to termin stosowany w odniesieniu do różnych leków zaliczanych do grupy środków psychoaktywnych. Należą do nich przede wszystkim barbiturany, takie jak amytal sodu i tiopental sodu, a także skopolamina. Substancje te były używane, a w niektórych krajach nadal są, w celu uzyskania informacji od osób, które nie mogą lub nie chcą ich udzielić, np. podczas przesłuchań. Stwierdzono, że osoby przesłuchiwane pod wpływem takich środków nie są w stanie kłamać, a ich wspomnienia podlegają rekonstrukcji. Z tego względu zyskały ogromną popularność i zaczęto je stosować w celu wydobycia od ludzi prawdziwych oświadczeń na temat ich przeszłości i doświadczeń. Obecnie ich podawanie jest zakazane w większości krajów, a dowody uzyskane od odurzonych osób zazwyczaj nie są brane pod uwagę w sądzie. 

Odkrycie „serum prawdy”

Na początku XX w. położnik Robert House zauważył, że powszechnie stosowany w położnictwie lek znieczulający o nazwie skopolamina wprowadza pacjentki w dziwny stan między jawą a snem, w którym zwierzają się w sposób automatyczny z pewnych informacji i minionych wydarzeń. Zainteresowany tym odkryciem rozpoczął szerokie badania w tym zakresie, szukając możliwych zastosowań swojej obserwacji. 

Mechanizm działania

Wykazano, że niektóre związki określane jako „serum prawdy” mają zdolność do spowalniania procesu przekazywania sygnałów i informacji przez organizm do mózgu i zaburzania komunikacji między mózgiem a ośrodkowym układem nerwowym. W rezultacie powoduje to utrudnienia w wykonywaniu zadań o wysokiej funkcjonalności wymagających koncentracji. Uznano, że to właśnie przede wszystkim koncentracja jest potrzebna do wymyślenia kłamstwa, a zastosowanie specjalnych środków psychoaktywnych pozwala temu zapobiegać. Niemniej badania wykazały, że pacjenci poddani eksperymentom byli nie tylko bardziej skłonni do rozmowy, ale także niezwykle podatni na sugestie rozmówcy. Zasadniczo kłamstwo jest bardziej skomplikowane niż powiedzenie prawdy, a podanie leków wpływających na układ nerwowy zaburza funkcje kory mózgu, która odpowiada m.in. za procesy związane z podejmowaniem decyzji.

Zastosowanie

Początkowo nowo odkryte działanie skopolaminy miało służyć udowodnieniu niewinności przesłuchiwanych ludzi, aby ustrzec ich przed wymierzeniem niesprawiedliwej kary (często kary śmierci). Niemniej jednak później zaczęto wykorzystywać ją do skłonienia potencjalnych przestępców do przyznania się do winy, przez co substancje tego rodzaju uważane są za środki stosowane do zmuszania ludzi do wyjawiania informacji wbrew ich woli. Wątpliwości budzi fakt, że stan głębokiej dezorientacji może doprowadzić osobę badaną do braku zdolności oceny charakteru pytania i powiedzenia przesłuchującemu tego, co chciałby usłyszeć, aby go zadowolić. Podczas przeprowadzania eksperymentów terapeuci zauważyli, że wielu ich pacjentów ostatecznie zgadzało się na wszystko, co zostało im powiedziane, a oddzielenie faktów od fikcji stanowi istotny problem, trudny do rozwiązania. Podatność badanych na sugestie budzi obawy, a praktyka chemicznego wywoływania mimowolnego określonego stanu psychicznego jest powszechnie uważana za formę tortur oraz działań przeciwko wolności człowieka. Substancje funkcjonujące jako „serum prawdy” są określane jako „zmieniające umysł” i „manipulujące”.

Podczas II wojny światowej leki psychoaktywne były stosowane jako dożylne środki znieczulające oraz leki podawane żołnierzom, którzy przeżyli traumę, stracili pamięć lub mieli afazję. Lekarze stwierdzili wówczas, że zastosowanie tych substancji pozwoli uzyskać kluczowe informacje o doświadczeniach ludzi wracających z wojny i umożliwi zapewnienie im efektywnej formy wsparcia.  Innym celem stosowania środków służących za „serum prawdy” była pomoc w otworzeniu się ludzi na konsultacjach psychiatrycznych poprzez skłonienie ich do rozmowy o swoich wspomnieniach i przeżyciach. Miało to sprzyjać wdrożeniu skutecznych działań mających zagwarantować im odpowiednią troskę psychiczną. Obecnie nie ma związku farmaceutycznego, którego udowodnionym efektem byłoby skłonienie do mówienia wyłącznie prawdy. Naukowcy twierdzą jednak, że nie oznacza to, że substancja o takim działaniu nie zostanie odkryta w przyszłości, ponieważ tego typu leki wykazują ogromny potencjał. Dziś wiele farmaceutyków uznawanych za „serum prawdy” stosuje się w niskich dawkach przede wszystkim w celach terapeutycznych, np. skopolamina znajduje się w wielu lekach pomagających zapobiegać chorobie lokomocyjnej i drżeniom w przypadku choroby Parkinsona. Jej obecność wykryto także w tabletkach gwałtu. 

– „Serum prawdy” cieszyło się bardzo dużym zainteresowaniem w ubiegłym wieku. Wiele osób poddawało się badaniom pod wpływem leków oddziałujących na świadomość z czystej ciekawości, nierzadko byli to dziennikarze i ludzie, którzy chcieli na własnej skórze przekonać się, czy serum faktycznie działa. W istocie barbiturany są grupą leków działającą na ośrodkowy układ nerwowy, które są wykorzystywane w celu złagodzenia bólu, uspokojenia, rozluźnienia mięśni, zapobiegania atakom epileptycznym i obniżenia ciśnienia krwi. Choć wykazują dość szerokie zastosowanie, ich rola w medycynie jest ograniczona ze względu na wysokie ryzyko przedawkowania czy uzależnienia. Przyjęcie zbyt dużych dawek barbituranów jest śmiertelne i doprowadziło do zgonu wielu sławnych ludzi, w tym Marilyn Monroe. Z kolei skopolamina to alkaloid tropanowy, który obecnie stosowany jest w farmacji w przypadku stanów skurczowych występujących w obrębie przewodu pokarmowego czy dróg żółciowych, ponieważ wykazuje działanie przeciwskurczowe – rozkurcza i zmniejsza napięcie mięśni gładkich. Ponadto nadal wykorzystuje się ją w położnictwie podczas porodów. Skutkiem ubocznym działania skopolaminy jest niekorzystny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy oraz pamięć, co było i jest wykorzystywane m.in. w celu kontrolowanego oddziaływania na ludzki mózg i potencjalnego ujawnienia prawdy – mówi magister farmacji Violetta Bernacik.