Kannabinoidy są lipofilowymi substancjami mającymi zdolność do oddziaływania z receptorami kannabinoidowymi obecnymi w organizmach ssaków. Fitokannabinoidy są metabolitami wtórnymi roślin z rodzaju Cannabis. Zidentyfikowano ponad 90 substancji należących do tej klasy związków, jednak dwa fitokannabinoidy wzbudzają szczególne zainteresowanie: Δ9-tetrahydrokannabinol (THC) oraz kannabidiol (CBD). THCjest głównym psychoaktywnym składnikiem konopi, odpowiada za poczucie euforii wywoływane zażywaniem marihuany, posiada także właściwości przeciwbólowe oraz przeciwwymiotne. Niestety psychoaktywność znacznie ogranicza medyczny potencjał tego związku. Drugi ważny kannabinoid – kannabidiol – nie wykazuje psychoaktywności, posiada właściwości przeciwlękowe i antykonwulsyjne.
Kannabinoidy oddziałują na komórki ssaków za pośrednictwem receptorów kannabinoidowych (CB1 oraz CB2), należących do nadrodziny receptorów sprzężonych z białkami G (ang. G Protein-Coupled Receptor, GPCR). Endogennymi ligandami tych receptorów są tzw. endokannabinoidy, pełniące rolę cząsteczek sygnałowych.

Właściwością kannabinoidów, wzbudzającą wiele emocji, jest ich działanie przeciwnowotworowe. Pierwsze wzmianki o ich zdolności do hamowania proliferacji komórek nowotworowych pojawiły się w literaturze naukowej w 1975 roku. W ciągu kolejnych dekad przeprowadzono szereg doświadczeń na kulturach komórkowych oraz na modelach zwierzęcych, które wykazały, że kannabinoidy są w stanie blokować proliferację komórek nowotworowych, aktywować proces apoptozy/autofagii, ograniczać procesy angiogenezy oraz tworzenia metastaz. Efekty te zaobserwowano w przypadku takich nowotworów, jak:
glejak wielopostaciowy, rak piersi, prostaty skóry, okrężnicy czy
białaczka i chłoniak.

Mechanizm działania
Pomimo obiecujących obserwacji, sposób w jaki kannabinoidy oddziałują na metabolizm komórek nowotworowych, nie jest w pełni poznany. Wiadomo, że aktywacja receptorów cb prowadzi do akumulacji w komórce ceramidów (związków należących do grupy lipidów), co prowadzi do stresu retikulum endoplazmatycznego (ang. ER stress). Konsekwencją tych procesów są zmiany w aktywności szlaków metabolicznych, istotnych z punktu widzenia kontrolowania proliferacji i wzrostu komórki: aktywacja szlaku kinaz aktywowanych mitogenami (MAPK) oraz hamowanie szlaku akt/mtor. Ostatecznie zjawiska te prowadzą do śmierci komórki w wyniku apoptozy/autofagii.

Kannabidiol
Mechanizm działania wspomnianego wcześniej kannabidiolu (CBD) jest odmienny – wykazuje niskie powinowactwo do receptorów CB, więc w jego aktywności muszą pośredniczyć mechanizmy innego typu. Wykazano, że wiąże się m.in. z receptorami TRPV1 oraz GPR55. Jego działanie przeciwnowotworowe opiera się najprawdopodobniej na stymulowaniu produkcji reaktywnych form tlenu (ROS) przez komórkę. ros pełnią ważne funkcje sygnalizacyjne powiązane z kontrolą proliferacji i wzrostu komórki. Wiadomo jednak, że w pewnych okolicznościach wzrost ich wewnątrzkomórkowego stężenia może prowadzić do aktywacji szlaków metabolicznych prowadzących do apoptozy.
Z drugiej jednak strony, istnieją badania wskazujące, że w pewnych warunkach kannabinoidy mogą stymulować proliferację komórek nowotworowych. Możliwe wyjaśnienie tego zjawiska, to zdolność THC do hamowania odpowiedzi immunologicznej.

Badania na ludziach
Należy podkreślić, że wszystkie wspomniane wyżej badania odnoszą się do modeli in vitro lub modeli zwierzęcych. Jak dotąd przeprowadzono jedynie trzy badania na ludziach.
Pierwsze – to niewielkie badanie pilotażowe zorganizowane przez Guzmana i wsp. w 2006 roku. Pacjentom, u których wystąpił nawrót glejaka wielopostaciowego, podano doczaszkowo thc. W przypadku kilku badanych zaobserwowano czasowe spowolnienie wzrostu guza, ponadto nie wystąpiły żadne istotne efekty uboczne. Dwa nowe badania kliniczne dotyczą efektów preparatu Sativex (THC oraz CBD w stosunku 1:1) w przypadku glejaka wielopostaciowego oraz kannabidiolu podawanego pacjentom z guzami stałymi. Wyniki tych badań nie zostały jeszcze opublikowane.

Podsumowanie
Dekada badań klinicznych oraz przedklinicznych umożliwiła zgromadzenie znacznej ilości dowodów wskazujących na leczniczy potencjał kannabinoidów, także w zakresie onkologii. Pomimo znacznych postępów w zrozumieniu mechanizmu oddziaływania substancji zawartych w roślinach rodzaju Cannabis na organizm człowieka, jesteśmy dopiero u progu wdrożenia substancji pochodzących z konopi do praktyki klinicznej. Wciąż brakuje dogłębnych badań klinicznych, dotyczących bezpieczeństwa oraz skuteczności preparatów kannabinoidowych, a także ich interakcji z innymi substancjami. Jak dotąd preparaty oparte na kannabinoidach znalazły pewne zastosowanie w medycynie paliatywnej (Sativex, Marinol, Cesamet). Jest jeszcze zdecydowanie zbyt wcześnie, aby w oparciu o wiedzę medyczną stwierdzić: „marihuana leczy raka”.

Autor: Paweł Śledziński