Czerniak złośliwy (łac. Melanoma malignum) jest nowotworem wywodzącym się z komórek barwnikowych —melanocytów. Ponad 90% wszystkich przypadków czerniaka dotyczy skóry (może obejmować znamiona barwnikowe lub pojawiać się de novo w skórze niezmienionej). Jednakże w związku z występowaniem komórek barwnikowych także w innych lokalizacjach niż skóra, może on pojawiać się m.in. wewnątrz gałki ocznej, na błonie śluzowej narządów płciowych, w jamie ustnej, krtani, przełyku, jelitach, żołądku.

Nowotwór ten cechuje wysoki stopień złośliwości. Może dawać przerzuty do okolicznych węzłów chłonnych, a także przerzuty odległe, najczęściej do płuc i mózgu. Jak podkreśla prof. Piotr Rutkowski, Kierownik Kliniki Nowotworów Tkanek Miękkich, Kości i Czerniaków z Centrum Onkologii w Warszawie —„Statystyki umieralności na czerniaka są bardzo wysokie […]Wyleczalność w Polsce wynosi 60-70%. Na zachodzie wskaźnik wynosi 90%. Mamy do czego dążyć”.

Grupa podwyższonego ryzyka

Niezwykle istotna jest świadomość na temat czynników odpowiadających za wystąpienie podwyższonego ryzyka zachorowania na czerniaka skóry. W 2001 roku naukowcy z BaylorUniversityMedical Center w Teksasie opracowali skrót „MM RISK” odnoszący się do cech charakterystycznych występujących u osób należących do grupypodwyższonego ryzyka:

Głównymi czynnikami odpowiadających za wystąpienie podwyższonego ryzyka zachorowania na czerniaka są czynniki genetyczne i środowiskowe.

Jednym z głównych czynników środowiskowych, mających wpływ na powstawanie czerniaka jest ekspozycja na promieniowanie UV (kąpiele słoneczne, solaria). Wywiera ono mutagenny wpływ na DNA, co skutkuje nagromadzeniem różnorakich zmian genetycznych. Jedną z takich mutacji wpływających w wysokim stopniu na powstawanie czerniaka jest zmiana V600G w genie BRAF. Występuje ona u ok. 50-70% pacjentów chorych na czerniaka oraz u ok. 70-88% osób w znamionach barwnikowych. Zmutowany gen koduje białko, dzięki któremu następuje niekontrolowany wzrost komórek oraz rozwój nowotworu.

Badania wskazują, że w 3-15% przypadków za powstawanie czerniaka odpowiedzialne są uwarunkowania genetyczne. W publikacji „Genetyka kliniczna czerniaka” (Postępy Nauk Medycznych, 2008) dr Tadeusz Dębniak oraz prof. Jan Lubiński z Międzynarodowego Centrum Nowotworów Dziedzicznych, Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie piszą: „Zwiększone ryzyko zachorowania na czerniaka u potomstwa osób chorych na ten nowotwór jak również rodzinne agregacje tego nowotworu sugerują, że predyspozycja genetyczna jest istotnym czynnikiem uczestniczącym w patogenezie czerniaka […] Podłoże genetyczne czerniaka jest złożone i zależy od wielu genów. Głównym genem ryzyka jest CDKN2A […] Poznano kilka genów/mutacji umiarkowanie modyfikujących ryzyko czerniaka. Ich lista obejmuje XPD, MC1R, BRCA2.” Badania nad czerniakiem wskazują także na związek wysokiego ryzyka występowania mutacji w genach ARF oraz CDK4, lecz jedynie w kilku rodzinach na świecie, więc nie może mieć to istotnego znaczenia w praktyce klinicznej.

Gen CDKN2A jest regulatorem cyklu komórkowego, niezbędnym w procesie efektywnego różnicowania się melanocytów. Jeśli dochodzi do mutacji, różnicowanie komórek barwnikowych zaczyna zachodzić w sposób nieprawidłowy i w konsekwencji dochodzi do rozwoju nowotworu. Badania nad genem CDKN2A u pacjentów z czerniakiem  przeprowadzone w Międzynarodowym Centrum Nowotworów Dziedzicznych, Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie wykazały, że częsta konstytucyjna zmiana tego genu, tj. A148T ponad dwukrotnie zwiększa ryzyko czerniaka niezależnie od wywiadu rodzinnego, zwłaszcza u osób poniżej 50 r. ż.

Wadliwy wariant genu CDKN2A dziedziczony jest autosomalnie dominująco (Ryc.1.). Jeśli jedno z rodziców chorowało na czerniaka wywołanego wadliwym genem CDKN2A, bądź jest nosicielem wadliwego genu CDKN2A, każde z dzieci ma 50% szans na jego odziedziczenie.

Ryc. 1. Dziedzicznie wadliwego wariantu genu CDKN2A. Wadliwy wariant genu oznaczony jako „D”, prawidłowy „d”[8].

Badania wykazują, że u osób z wadliwym genem CDKN2A oprócz czerniaka występuje także zwiększone ryzyko rozwinięcia się raka trzustki. Statystyki pokazują, że mutacje w genie CDKN2A pojawiają się częściej w rodzinach z wieloma, powyżej trzech przypadków, zachorowaniami na czerniaka w historii rodziny. Okazuje się, że mutacje w genie CDKN2A są raczej rzadkie, ale ich penetracja jest bardzo wysoka. Nosiciele mutacji w tym genie wykazują od 58% do 91% ryzyka, że w ciągu całego życia rozwinie się u nich czerniak złośliwy.

We wspomnianej publikacji „Genetyka kliniczna czerniaka” dr Tadeusz Dębniak oraz prof. Jan Lubiński  podkreślają potrzebę wdrożenia odpowiednich programów diagnostyczno-profilaktycznych czerniaka oraz leczniczych w celu zmniejszenia zachorowalności i śmiertelności. Jedną z propozycji z zakresu diagnostyki jest wykonywanie testów genetycznych oraz analiz danych rodowodowo-klinicznych u wszystkich pacjentów z rozpoznanym czerniakiem, także w przypadkach z ujemnym wywiadem rodzinnym.

Czerniak jest nowotworem wyleczalnym, jednakże we wczesnym stadium rozwoju. Wczesna diagnostyka jest niezwykle istotna, ponieważ dzięki niej możliwe jest wycięcie zmiany w początkowych etapach nowotworzenia i uniknięcie dalszego rozwoju nowotworu. Wczesne rozpoznanie zmiany daje szansę wyleczenia nawet w 90%. Dlatego też niezwykle istotne jest kontrolowane znamion przynajmniej raz w roku, a w przypadku osób z tzw. grup ryzyka nawet co 6 miesięcy.

O diagnostyce czytaj dalej na kolejnych stronach!