Stare i nowe dylematy

Dylematy etyczne nie znikną, nawet w sytuacji, w której przyjęte zostaną określone regulacje prawne i opracowane szczegółowe procedury z wykorzystaniem standardów najlepszej praktyki (z uwzględnieniem standardów etycznych), gdyż zawsze będą to działania, których rozwój jest znacznie szybszy od procedur legislacyjnych. A owo szybkie tempo rozwoju i potencjalne korzyści, które „kuszą” środowiska naukowo-badawcze mogą także sprzyjać nadużyciom (choć nie muszą), tym bardziej, że coraz częściej projekty realizowane są w ramach współpracy międzynarodowej.

Właśnie w kontekście nauki globalnej, pojawia się wiele luk prawnych wynikających z faktu, że poszczególne państwa przyjmują różne taktyki wobec regulowanych obszarów badań nauk o życiu. Państwowe regulacje „nie mogą same w sobie” ograniczać bądź zabraniać wdrażania projektów w globalnym kontekście. Właściwym zobrazowaniem jest chociażby przykład badań nad komórkami macierzystymi. Przyjmuje się, że niektóre kraje mają liberalne, inne zaś restrykcyjne przepisy dotyczące tego typu badań i w związku z tym naukowcy z krajów o zaostrzonych przepisach, zajmujący się eksperymentalnymi terapiami z użyciem komórek macierzystych, kontynuują prace w krajach o „liberalnych” regulacjach. Z tym zjawiskiem bezpośrednio związane jest inne, które określić możemy mianem „podróżowania za komórkami macierzystymi”. Rozwija się „turystyka medyczna”, w ramach której pacjenci odwiedzają kraje różnych części świata, aby uczestniczyć w leczeniu, np. eksperymentalnym, którego nie mogą otrzymać w swoich krajach (co rodzi jeszcze inny zakres problemów, np. w Chinach nie ma formalnej konieczności ubezpieczania osób biorących udział w badaniu, skutkujące częstym sporem dotyczącym wskazania instytucji odpowiedzialnej za wypłacenie odszkodowania, w przypadku wystąpienia niekorzystnych efektów wynikających z udziału w badaniu).

Etyka globalna?

W ramach badań biomedycznych wymagających dużych nakładów finansowych, odpowiedniego zaplecza technologicznego i wykwalifikowanej kadry, realizowanych w ramach międzynarodowych, międzykontynentalnych projektów naukowo-badawczych, pojawia się jeszcze inny kontekst i problem: zderzenie różnych wymiarów – prawnego, kulturowego, politycznego, gospodarczego, czy nawet historycznego. Zderzenie jest tym większe, że kooperacja przebiega współcześnie często (upraszczając) na linii: wchód-zachód. Chiny, czy Korea Południowa postrzegane są bowiem jako „centrum” nowopowstającej biotechnologii. 

Wyzwania stojące przed projektami biomedycznymi są zatem coraz większe, spiętrzają się gdy realizowane są w przestrzeni międzykontynentalnej, z zasobem autonomicznych systemów prawnych, wymagań natury administracyjnej, wewnętrznych procedur nadzoru etycznego, warunków społeczno-ekonomicznych oraz uwarunkowań kulturowych państw, na obszarze których realizowane są projekty biomedyczne.

Czy globalne zasady, procedury i rekomendacje mogą pomóc w ich rozstrzyganiu? Tu też nie ma jednoznacznej odpowiedzi, gdyż środowisko naukowo-badawcze prezentuje podzielone opinie. Zwolennicy opowiadają się za globalizacją reguł etycznych, jednak część środowiska jest zaniepokojona i wskazuje, np. na problem zapewnienia skoordynowanego nadzoru etycznego wszystkich etapów badań biomedycznych w sytuacji nierównych szans, w krajach o nierównym statusie zaplecza finansowego, technologicznego i naukowego. Krytykują odniesienie do eurocentrycznych podstaw zasad bioetycznych bez uwzględnienia kontekstu kulturowego państw innych kontynentów (najczęściej Azji). Ich zdaniem procedury powinny być przemodelowane tak, by  odnosiły się do szczególnego kontekstu moralnego, definiującego złożony charakter (wschodnio azjatyckiej) kultury (na podst. Alora, Lumitao; Tangwa). Mówią wręcz o „etycznym imperializmie” i nawołują do międzykulturowych dialogów opartych na wzajemnym szacunku i zrozumieniu (np. w Chinach to głęboko zakorzenione praktyki społeczne oraz kulturowy kontekst rodzinnego rodowodu, były decydującymi czynnikami stale rosnącego zapotrzebowania na techniki wspomaganego rozrodu (ART)).

Konkretne propozycje

Bazując na doświadczeniu uczestnictwa w debatach grupy eksperckiej, w ramach projektu BIONET (6 Program Ramowy), pragnę przywołać wypracowane konkretne wyzwania etyczne badań międzynarodowych Europa-Chiny: brak pewności co do tego, które regulacje, zalecenia powinny być stosowane; brak kompetencji etycznych nie tylko członków zarządu kontroli etycznej, ale także współpracujących ze sobą zespołów naukowców/badaczy oraz intensyfikacja i wskazanie na wyższy poziom komplikacji dylematów etyczno-prawnych, pojawiających się w już i tak złożonej interakcji badacz – obiekt (podmiot) badany, a występujących w badaniach międzykontynentalnych, w których uczestniczą przedstawiciele różnych narodowości i kultur.

Warto także choć wymienić „wypracowaną” w ramach realizacji Projektu, propozycję czterech sfer działań, jako taktyki umożliwiającej konceptualizację narodowych systemów etycznego zarządzania badaniami: etycznej deliberacji, etycznej regulacji, nadzoru etycznego oraz interakcji etycznych

Dr Alicja Łaska-Formejster
Katedra Socjologii Polityki i Moralności IS UŁ

(zdjecia:http://www.sxc.hu/ )